F.FUKUYAMA: SAMUEL HUNTINGTON’IN MİRASI

SAMUEL HUNTINGTON’IN MİRASI

Francis Fukuyama (The American Interest dergisi yayın kurulu başkanı ve Stanford Üniversitesi Demokrasi, Kalkınma ve Hukuk Merkezi kıdemli üyesi)

The American Interest, 27.8.2017

Tercüme: Zahide Tuba Kor 

NOT: Lütfen kaynak göstermeden tercümenin bir kısmını veya tamamını kullanmayınız, alıntılamayınız, yayınlamayınız.

Blogda yer alan 750 küsur içeriğe http://ortadogugunlugu.blogspot.com.tr/2018/01/bu-blogda-neler-var.html linkinden toplu olarak ulaşabilirsiniz.

Samuel Huntington’ın Medeniyetler Çatışması tezi, son 20 yıldır sayısız Uluslararası İlişkilere giriş dersinde benim Tarihin Sonu tezimle mukayese edildiğinden öncelikle birbirimize karşı konumumuzu ele alarak başlayabilirim. Şu an [bu mukayeselerde] Huntington kazanıyor gibi görünüyor.

Bugün dünya, bir nesli aşkın bir süredir olduğu gibi, liberal demokratik yönetim etrafında birleşmiyor. Huntington’ın bizzat şahit olduğu Üçüncü Demokratikleşme Dalgası, 1970’lerin ortalarından 2000’lerin ortalarına kadarki dönemde seçim yapılan ülke sayısının 35’ten 2008’de muhtemelen 115’e çıkmasıyla ilerleme kaydetti. Ama bu tarihten sonra dalga, Larry Diamond’ın “demokratik gerileme” olarak adlandırdığı gibi, tersine döndü.[1] Demokrasilerin sayısı kısmen de olsa azalmakla kalmadı, önemli niteliksel değişimler de meydana geldi. Rusya ve Çin gibi büyük otoriter güçler özgüven kazandı ve saldırganlaştı. Bu arada mevcut liberal demokrasiler, 2000’lerde ABD’de ve Avro Bölgesi’nde yaşanan mali krizin akabinde cazibesini büyük ölçüde yitirdi ve siyasi sistemlerinin liberal dayanağını tehdit eden popülist isyanlara maruz kaldı.

20. yüzyıl siyasetini karakterize eden -sanayileşmiş bir ortamda sermayenin ve emeğin nisbi iktisadi gücü etrafında dönen meselelerle büyük ölçüde tanımlanan- Sol-Sağ ideolojik ayrışması yerine, şu an -çoğu dar anlamıyla ekonomiden ziyade kültürle tanımlanmış- kimlik meseleleriyle giderek daha fazla şekillenen bir siyasi yelpaze ile karşı karşıyayız. Bu değişim liberal demokrasinin sıhhati için hiç de iyiye alamet değil; bu işlevsizliğin bir numaralı örneği de Donald Trump’ın yükselişinin ülkenin denge-denetleme kurumlarına yönelik ciddi bir tehdit oluşturduğu ABD. Yükselen popülist milliyetçilik, daha evvel bu dergide[2] ve çok daha uzun bir formatta Kimlik: Onur Talebi ve Kin Siyaseti / Identity: The Demand for Dignity and the Politics of Resentment başlıklı en son kitabımda incelediğim bir olgu.

Huntington, “Davos Adamı”nı herhangi bir yere güçlü bağlarla bağlanmamış, temelde kendi bireysel menfaatlerine sadık olan kozmopolit bir varlık olarak tasvir ederken oldukça ileri görüşlüymüş. Nitekim şu an Davos Adamı, popülist öfkenin hedefi olmuş durumda; tıpkı bizim küreselleşmiş dünyamızı inşa eden elitler, işçi sınıfının kaygılarından bihaber oldukları için teşhir direğinde cümle âleme rezil oldukları gibi… Ayrıca Huntington, göçün artışının popülizmi tetikleyecek temel meselelerden biri olacağını ve kitlesel göçün kültürel değişimi körükleyeceği korkularını öngörmüştü. Hakikaten de Washington Post’tan Carlos Lozada, Huntington’ı Trump çağının peygamberi olarak nitelemişti.[3]

Mevcut tartışmada hiç kimse öngöremeyeceği konu şu: Hâlihazırda yaşanan demokratik gerileme, acaba küresel siyasette alternatif bir rejim türüne doğru çok daha temel bir kaymaya işaret ederek topyekûn bir buhrana mı yol açacak, yoksa daha ziyade bir borsa düzeltmesine mi benzeyecek? Batı ülkelerindeki mevcut gerilemenin nedenleri gayet açık: Popülizm; küreselleşmenin eşit olmayan etkilerinin yanısıra, -uluslararası sınırlardan giren ve böylelikle geleneksel milli kimlik mefhumuna meydan okuyan- çok sayıda göçmene karşı bir kültürel isyanla tetiklendi.

Bununla birlikte sözkonusu [popülist] güçlerin, dünyayı iktisadi ve siyasi kurumları birbirine çok daha fazla yakınlaştırmaya sevk eden mevcut faktörleri sonunda alt edebilecek kadar güçlenirler mi, yoksa 20. yüzyılın başında yaşananlara benzer ölçekte ciddi bir jeopolitik çatışmaya mı yol açarlar konusunu merak etmek için önümüzde bir dizi neden var. Uzun vadede Çin modeli de Rusya, Türkiye veya Macaristan’ın temsil ettiği henüz filizlenmekte olan popülist-milliyetçi model de, iktisaden veya siyaseten sürdürülebilir bir alternatif olamaz. Öte yandan demokrasiler yanlışları düzeltmek için elverişli mekanizmalara sahipler ve Amerikan demokrasisi için büyük imtihan, önümüzdeki kasım ayında sandık başına gidecek Amerikalıların Donald Trump’ın başkanlığını onaylayıp onaylamamalarıyla görülecek. Ayrıca popülist desteğin ana damarı olan nüfusun kırsal ve az eğitimli kesimi, iktisadi büyüme kaydeden ülkelerde uzun vadeli düşüş seyrinde. Ancak bu noktada bu tür iddialar spekülasyondan öteye geçmiyor.

Kültür önemlidir

1996’da “Medeniyetler Çatışması” tezine karşı the Wall Street Journal  gazetesi için kaleme aldığım “Hala Tehlikeli Bir Yer / Still a Dangerous Place” başlıklı eleştiri yazıma geri dönerek Huntington’ın argümanını çok daha spesifik şekilde analiz edelim.

Sadece Medeniyetler Çatışması’nda değil, aynı zamanda Biz Kimiz? / Who Are We? (2004), Kültür Önemlidir / Culture Matters  (Lawrence Harrison’la birlikte editörlüğünü yaptığı, benim de katkıda bulunduğum 2001’de basılmış bir kitap), Bir Küre Binbir Küreselleşme [adıyla Türkçeye çevrilen] Many Globalizations (Peter L. Berger’le birlikte editörlüğünü yaptığı eser) ve hatta Üçüncü Dalga / The Third Wave (1991) da dahil Huntington’ın daha sonraki tüm çalışmalarında geçen ortak bir tema var. O da kültür. Huntington’a göre, insanların siyasi davranışı büyük ölçüde kültürle şekilleniyor ve bu kültürel olarak tanımlanan tercihler, sosyoekonomik modernleşme karşısında dirençli olup sonunda modern iktisadın tanımladığı rasyonel bireysel menfaate baskın çıkacak.

Mesela son kitabı Biz Kimiz?’de Amerikan kimliğine odaklandı ve ABD’nin bir ulus olarak başarısını, çok büyük ölçüde, Kuzey Amerika’da “Anglo-Protestan” olarak nitelediği kesimlerin yerleşmesi olgusuna bağladı:

17. ve 18. yüzyılda İngiliz Protestanlar değil de Fransız, İspanyol veya Portekizli Katolikler yerleşseydi acaba ABD bugünkü ABD olabilir miydi? Cevap, hayır. O, bugünkü Amerika olmayacaktı; Quebec, Meksika veya Brezilya da olmayacaktı. [4]

Üçüncü Dalga kitabında Berlin Duvarı’nın çöküşünün ardından dünyada liberal demokrasilerin yükselişinin tarihini yazdı. Ancak burada da kültürel bir argüman satır aralarına örtülü de olsa yerleşikti: Huntington’a göre, sözkonusu demokratik dalga, demokrasi çerçevesinde bir dizi evrensel değerin geniş kabulüne değil, Latin Amerika ve Avrupa’daki yeni demokrasilerin Hristiyan -aslında çoğunlukla Katolik- bir kültürel arka plana sahip olma olgusuna dayanıyordu. Değişen şey, -Macaristan’dan Polonya’ya, Arjantin’den Brezilya’ya demokrasiyi bir yönetim biçimi olarak kabul etmesine izin veren- Katolik Kilisesi’nin II. Vatikan [Konsili] sonrası modern demokrasilerle uzlaşmasıydı.

Onun kitaplarına eleştiri yazdığım dönemde söylediğim gibi, Huntington, kültürün önemli olduğu genel iddiasında hiç şüphesiz haklı. Kaleme aldığım Güven / Trust başlıklı kitabım, ortak kültürün belirli ülkelerde yüksek düzeyde toplumsal güvenin temeli olduğunu ve iktisadi başarılarına muazzam şekilde katkıda bulunduğunu açıklıyor. Huntington, Biz Kimiz? kitabının yayınlanmasının ardından göçmen karşıtı bir ırkçı olmakla suçlanmıştı; ama bana göre yukarıda alıntıladığım görüşleri gayet doğru: Kuzey Amerika’nın “Anglo-Protestan” yerleşimcileri, etnisiteleri nedeniyle değil, taşıdıkları -Protestan çalışma ahlakı, Lock’cu bireyselliğe inanç, merkezi devlet otoritesine kuşku gibi- kültürel değerler nedeniyle ülkenin başarısına katkı sağladılar. Ancak o dönemde ABD’ye göçün devamlılığını savunma adına söylediğim şey şuydu: Bu kültürel değerler, belirli etnik kökenlerinden çoktan ayrışıp tüm Amerikalılara mâl oldu. Ancak kültürel yatkınlık hala önemli.

Siyasi davranışın bir belirleyicisi olarak kültürün sürekliliğine dair yaptığım bu geniş olumlamanın ötesinde, Huntington’ın Medeniyetler Çatışması tezinde birçok problemler sözkonusu. Huntington, özellikle kültürün dinde kökleştiği ve dar kimliklerdense geniş dini bağların müstakbel dünya düzenini yapılandıracağı iddiasında. Her iki iddia da oldukça problemli.

Huntington, dinin modern siyasette yükselen güç olarak geri dönüşüne dikkat çektiğinde birçok gözlemcinin uzağına düşmüştü: sadece Ortadoğu’da değil, Hindu BJP’nin şu an iktidar partisi olduğu Hindistan’da, son yıllarda çoğu Protestan olan Latin Amerika’da ve gerçekten de dini muhafazakârlığın siyasette artan bir rol oynadığı ABD’de... Eğer ki yaşasaydı Sri Lanka’dan Myanmar’a militan Budizm olgusuna da işaret edebilirdi.

Ancak günümüz dünyasında kimlik sağlayıcıları, birçok grup dayanışması türüne dayanmakta olup din bunlardan sadece biri. Mesela sosyoekonomik modernleşme, kadınlar için hem siyasi hem de toplumsal hakların arayışına giren küresel kadın hareketinin yükselmesine yol açtı. Bu hareket sadece Avrupa ve Kuzey Amerika’da güçlü değil, Körfez’in muhafazakâr ülkelerinde bile kök saldı. Bu, üniversite mezunu kadınların sayısının erkekleri aştığı iki ülke olan hem İran hem de Suudi Arabistan’daki muhafazakâr İslam’ın önemli bir karşı dengesi olacaktır. Benzer şekilde eski moda milliyetçilik birçok yerde yeniden ortaya çıktı. Japonya, Kore ve Çin son yıllarda tarihsel mirasları üzerinden birbirlerinin boğazlarına sarılmakta; ortak Konfüçyen medeniyete ait olmaları olgusu günümüz siyaseti için hiçbir önemi taşmıyor. (Huntington bu problemi, Japonların kendilerine has bir medeniyete ait oldukları iddiasını ileri sürerek aşmaya çalışmıştı; onun kendi milli menfaat görüşünü izlediğini söylemek çok daha cimrice.) Din, Avrupa ve ABD’deki yeni popülist hareketlerin arka planında yatabilir; ama etnisite, ırk, iktisadi adaletsizlik ve ortak tarihi hafıza gibi faktörlerin yanısıra birçok eski moda milliyetçilikten de güç topladı.

Huntington müstakbel küresel düzenin doğası hakkında bu zaman diliminde unutulması kolay, son derece spesifik bazı iddialarda da bulundu. Öyle basitçe kültürel grupların çatışacağını söylemedi; ama eski ideolojik bölünmüşlüklerin yerini, dinî temelli 6-7 büyük medeniyete dayalı bir dünya düzeninin alacağını belirtti. Bu medeniyet birimleri içinde, o denli dayanışma olacaktı ki medeniyetler birbirlerine karşı ittifaklar kurarak tıpkı 19. yüzyıl devletleri gibi davranmaya başlayacaktı.

Medeniyetler Çatışması ilk ortaya çıktığında savunduğum gibi, bu türden medeniyetsel terimlerle düşünen dikkate değer sayıda insanı olan tek kültür, Müslüman ümmet veya küresel inananlar topluluğu fikrinin hala daha bir ilgi gördüğü İslam dünyasıdır. Usame bin Ladin, tabii ki İslam adına Hristiyan Dünyasıyla savaştığına inanmıştı. Batı’da, Doğu Asya’da, Latin Amerika’da veya Sahra Altı Afrika’daki insanlar ise bu terimlerle düşünmeme eğiliminde: Pat Buchanan gibi bir avuç popülist dışında Batı’da, [kendi coğrafyasını] -liberal Aydınlanma değerleri etrafında inşa edilmiş bir medeniyet yerine- hala daha bir “Hristiyan Dünyası” olarak gören hiç kimse yok. İslam dünyasının kendisi bugün muazzam derecede bölünmüş durumda: İslam Devleti’nin fanatikleri Şiilerin gerçek Müslümanlar olduğuna inanmıyor ve onlardan olabildiğince fazlasını öldürmeye çalışmakla meşguller. Bugün Büyük Ortadoğu, -Suudi Arabistan ve İran ulus-devletlerinin desteğiyle- İslam’ın iki büyük kolu arasında bölünmüş durumda; bölgede etnik, kabilevi ve mezhebi iç bölünmeler o kadar muazzam ki Afganistan, Somali, Suriye, Libya ve Yemen artık ülke olarak bir arada kalabilir halde dahi değil. Keza Ukrayna, Rusya ve Gürcistan’ın ortak bir Ortodoks Hristiyanlık geçmişini paylaşmaları olgusu da aralarındaki siyasi çatışmaların yoğunluğunu azaltmıyor.

Kültür Değil, Kimlik

Günümüz siyasetini anlama noktasında kimlik, -dini temelli kültür veya medeniyete kıyasla- çok daha geniş ve esnek bir kavram. Kimlik; haysiyet ve itibarı en iyi halde görmezden gelinen veya en kötü halde çevre toplum tarafından hor görülen bireyin gizli bir iç benliğe sahip olduğu inancından ortaya çıkmış modern bir kavramdır. Kimlik siyaseti; maddi mal veya kaynak değil, kişinin etnisite, din, milliyet veya hatta birey olarak benzersiz özellikleri bakımından haysiyet ve itibarının tanıması talebi etrafında döner. Bu perspektiften hem milliyetçilik hem de İslamcılık -yani siyasallaşmış İslam-, kimliğin farklı tezahürleri olarak görülebilir. 1914’te Sırp milliyetçiler, dünyanın Avusturya-Macaristan İmparatorluğu Sırplarını tanımaması olgusuna içerleyip kızmışlardı; bu olguya öfke, Gavrilo Princip’in Arşidük Franz Ferdinand’ı suikastla öldürmesine yol açmıştı. Benzer şekilde Usame bin Ladin, onlu yaşlarındayken, Filistinlilere kötü muamelenin yayınlandığı bir haberin ardından gözyaşları içinde ebeveyninin yanına gitmişti; 11 Eylül’de ABD’yi vurarak mukabele etmek, onu Müslümanların bir fail ve haysiyet sahibi insanlar olduğunu tanımaya zorlamanın bir yoluydu.

Gerçekten de eğer ki biz kimlik psikolojisini deşersek, dinî aşırıcılık olarak yaftalanan şeylerin çoğunun aslında yalnız başına -şahsi dindarlık ve belirli bir doktrine bireysel bağlılık anlamında- dini inançtan kaynaklanmadığını görürüz. Suriye’de İslam Devleti safında çarpışmak için doğduğu ülkeyi terk eden genç Avrupalı Müslümanların birçoğu, iki kültür (ebeveyninin dindarlığıyla tanımlanan geleneksel kültür ile yetiştikleri seküler Batı kültürü) arasında kapana kısılmış durumdaydı. Bu kimlik karmaşasına, -“Ben kimim?” sorusuna cevap niteliğinde bir ideoloji sunan ve bireyi dünyadaki daha geniş Müslüman cemaatiyle [yani ümmetle] bağlantılandıran- bir radikal İslamcı tarafından kolayca cevap üretilebilirdi.

Şiddetten daha uzak bir tutumla, başını örtmeye başlayan Müslüman kadınların çoğu, bunu bir anda çok daha fazla dindarlaştıkları için yapmıyorlar; daha ziyade başörtüsü, Müslüman görünmekten gurur duyduğunu ve korkmadığını çevresindekilere ilan eden kimliğin bir nişanesidir. Bu bağlamda din, hırslı siyasetçilerin siyasi desteği harekete geçirebildikleri kullanışlı bir araç haline gelir; tıpkı 19. yüzyılın Avrupalı siyasetçilerinin (ve bugün de bazılarının) milli kimliği, takipçilerini seferber etme aracı olarak kullandıkları gibi.

Aynı olguları, dinî temelli kültür yerine kimlik merceğiyle görmek, günümüz realitelerine daha çok uyar. Huntington, -millete rağmen- medeniyetlerin daha fazla bir arada tutucu hale geldiğini, gerçekleşen toplumsal entegrasyonun ulus-aşırı kültürel düzeyde yaşandığını savunuyordu. Bana göre bunun tam aksi doğru: Kimlik iddiaları toplumları daha daha küçük kimlik gruplarına bölme eğilimde. Bunun, farklı Müslüman fraksiyonların birlikte çalışmak yerine birbirini aforoz ettiği İslam dünyasında yaşandığını daha evvel belirtmiştik. Her ne kadar Rusya, Polonya, Macaristan ve Avrupa’nın diğer yerlerinde yeni popülist milliyetçiler, aralarında dayanışma tesis etmeye çalışsalar da milli menfaatlerinin sıklıkla birbiriyle çatıştığı olgusuyla karşı karşıya kaldılar ve bazı durumlarda kendi milli azınlıklarıyla çatışmaya girdiler.

Kimlik iddialarının medeniyetsel dayanışmaya değil bitmek bilmez fırkalaşmalara/ayrışmalara yol açmasının en belirgin örneklerinden biri ABD’dir. ABD’de kimlik siyaseti; Afrikalı Amerikalıların, kadınların, engellilerin, yerli Amerikalıların, geylerin ve lezbiyenlerin farklı şekillerde ayrımcılığa ve ötekileştirmeye maruz kaldıklarını hissettikleri 1960’ların toplumsal hareketlerinin akabinde kök saldı. Her grubun farklı “yaşanmışlık tecrübeleri”, bazılarının, grup mensubu olmayanların kendi mücadelelerine sempati göstermeye dahi başlayamayacakları iddiasını savunmalarına yol açtı. Mütemadiyen yeni yeni kimlikler ortaya çıkıyordu: sadece geyler ve lezbiyenler değil cinsiyet değiştirenler ve çift cinsliler; ötekileştirme kategorilerinin örtüşmesinin tamamen yeni kimliklerin doğmasına yol açtığının fark edilmesiyle “kesişimsellik” ortaya çıktı [Z.T.K. Kesişimsellik, özel anlamda, kadınların sosyal konumlarının cinsiyetleri dışında sınıf ve etnik kökenleri tarafından da etkilendiğini savunan görüştür. Genel anlamı ise ırk, sınıf, cinsiyet gibi toplumsal kategorilerin birbiriyle bağlantılı tabiatına işaret ederek bunların kişi veya gruplara yönelik birbiriyle örtüşen ve birbirine bağımlı ayrımcılık sistemleri veya dezavantajlar yaratmasıdır.] 20. yüzyılın ilk yarısında işçi sınıfı dayanışması etrafında inşa edilen Sol, gerek ABD’de gerekse Avrupa’da bu yeni kimlik gruplarını bağrına basar hale geldi, her ne kadar bu durum eski işçi sınıfı seçmenlerinin yabancılaşmasına yol açsa da.

Sol’da yükselen kimlik siyaseti, Sağ’da yeni kimlik iddialarını tetikleyerek meşrulaştırdı. Donald Trump siyasi doğrucu olmadığı [Z.T.K. Siyasi doğruculuk, kısaca belli kesimleri rencide etmemeye özen gösteren bir üslup benimsemektir], yani günümüz Amerikan siyasi söyleminin ayırt edici özelliği olan kimlik hassasiyetlerine saygı duymadığı için destek gördü. Bunu yaparken, -Solcu kimlik gruplarıyla büyük ölçüde benzeşir şekilde- kendilerini eziyet çeken ve ötekileşen azınlıklar olarak gören beyaz milliyetçiliğin ve alternatif Sağ’ın [Z.T.K. Alternatif Sağ, Amerikan ana-akım muhafazakârlığına bir alternatif olan ve küreselleşme, göç ve çok-kültürlülüğe karşı çıkan Sağcı ideolojik alt gruptur] yükselişine büyük ölçüde cesaret verdi. Bugün ABD’de Trumpçı Sağ, birçok Evanjelik Hristiyan’ı kapsıyor; ancak Trump olgusunun din temelinde harekete geçtiğini söylemek çok da doğru olmaz. Seçmenlerinin çoğu, kısmen Hristiyanlıkla, ama aynı zamanda daha genel anlamda etnisiteyle ve muhafazakâr toplumsal değerlerle tanımlanan geleneksel Amerikan milli kimlik kavramını muhafaza etmek istiyor. Elbette bunların hiçbiri, ABD’nin İç Savaşın akabinde yavaş yavaş inşa ettiği liberal vatandaşlık kimlik türüyle eşleşemez.

Huntington’ın kültür kavramına karşı kimlik, günümüz siyasetinin daha iyi bir açıklayıcısı; zira kimlik, tıpkı bugünkü Amerikan milli kimlik tartışmalarının gösterdiği gibi, hem toplumsal olarak inşa edilmiş hem de tartışmaya açık bir kavram. Buna mukabil Huntington’ın kültürleri, sabit/verili olup değiştirmesi neredeyse imkânsız. Birçok milliyetçi ve dindar yandaşın görüşlerinin aksine kimlikler, ne biyolojik olarak yerleşiktir ne de kadim menşelidir. Milliyetçilik modern anlamda Fransız Devrimi öncesinde Avrupa’da mevcut değildi; keza Usame bin Ladin veya Ebubekir el-Bağdadi’nin İslam’ı da İslam fıkhının hiçbir geleneksel ana ekolüne uymuyor. Millet veya din kavramlarına dayanan günümüz kimlikleri, siyasi aktörler tarafından belirli amaçlar için üretilmiş olup siyasi mücadelenin sonucuna göre başka kimlikler bunların yerine geçebilir.

Dolayısıyla kültür önemli olmakla birlikte Huntington’ın teorisi birçok bakımdan günümüz realitesiyle örtüşmüyor. Batılı demokrasiler milli kimlik üzerinden içeride kendi aralarında savaş veriyorlar; “Batı” gibi bir geniş kategoriye girip girmedikleri konusunda azalan bir uzlaşma var. Donald Trump, 2017’de Polonya’daki konuşmasında “Batı”dan bahsettiğinde onun Batı’sı, Başkan Obama’nın Batı’sından farklıydı. Benzer şekilde dünyanın başka yerlerinde de medeniyetsel kırılmalar insanları siyaseten bölen birçok unsurdan sadece biri. Tek dengeleyici güç, ortak kültürel değere dayalı ulus-aşırı yapılar değil, Çin ve Rusya gibi ülkeleri yöneten güçlü devletler.

Evrensel Değerler

Huntington’ın Medeniyetler Çatışması’nda ve ilgili diğer yazılarında gündeme getirdiği en önemli konu, evrensel değerler sorunuyla alakalı, şu an için hala tartışmaya açık olan bir iddia. Huntington evrensel değerlerin mevcudiyetine inanmadı. Ona göre her büyük medeniyet, kökenleri karmaşık bir tarihsel geçmişe dayanan ve nihai olarak birbirleriyle kıyaslanamaz, belli bir ortak değerler dizisi çerçevesinde inşa edilmişti.

Özellikle Huntington, liberal demokrasinin temelini teşkil eden hiçbir evrensel değer olmadığını, onun Batı tecrübesinden kaynaklandığını ve çok büyük ölçüde Avrupa’nın Hristiyan geçmişine dayandığını savundu. Bu nedenle liberal demokrasinin dünyanın kültürel olarak farklı kesimlerine yayılıp kök salacağını düşünmek için ortada bir neden yoktu. Demokrasinin Japonya veya Güney Kore gibi yerlere yayılması aslında Amerikan siyasi, askeri ve iktisadi gücünün bir sonucu olup eğer ki Amerikan gücü diğer medeniyetlere kıyasla düşüşe geçerse demokratik fikirlerin cazibesi de onunla birlikte azalacaktı.

Bu ciddi bir argüman. George W. Bush, ikinci başkanlık döneminin ilk konuşmasında demokrasiden, başarısı belirli kültürel değerlere bağımlı olmayan, evrensel bir değer diye bahsetmişti. Bush yönetiminin işleyen bir liberal demokrasi kurmaya çalıştığı Afganistan ve Irak’taki kısa vadeli örnekler için tabii ki bu doğru değildi. Ancak demokratik evrenselliğe olan inanç, Batı’nın kendi tarihini bile itiraf edip kabullenmekte başarısız oldu. Nitekim demokratik kurumlar sadece son birkaç yüzyıldır var olup 20. yüzyıla kadar Batı’nın birçok yerinde dahi tam olarak tesis edilememişti. Diğer hükümet türleri Avrupa’da yüzyıllarca meşru sayıldı ve halen de dünyanın diğer yerlerinde destek görmeye devam ediyor. Bütün insanların ahlaki eşitliği, tüm kültürel sistemler tarafından evrensel olarak kabul edilmiş bir şey değil; dahası belirli kültürlerde bu açıkça reddediliyor.

Belirli bir değerler dizisinin evrenselliği argümanını sürdürebilmesi için bunun daha geniş tarihsel süreçle bağlantılandırılması gerekir. Eğer ki geriye çekilip insanlık tarihine makroskopik/geniş ölçekli bir perspektifle bakarsak, insan kurumlarının çeşitli aşamalardan geçen uzun vadeli bir evrimi olduğunu görürüz: Avcı-toplayıcı gruplardan kabilevi örgütlenme formlarına, ardından devlet düzeyinde siyasi kurumlarıyla yerleşik tarım toplumlarına ve nihayetinde son derece karmaşık devlet düzeyinde yönetişimle geniş ölçekli şehirli-endüstriyel toplumlara doğru evrim… Bu tarihle ilgili dikkat çekici husus, sözkonusu farklı aşamaların dünyanın dört bir yanında farklı coğrafi, iklimsel ve kültürel şartlar altında benzer şekilde meydana gelmesidir.

Mesela babanın soyundan gelen bölünmüş/parçalı toplumlar (patrilineal segmentary societies) çok benzer toplumsal örgütlenmeler modelinde Çin’den Hindistan’a, Ortadoğu’dan Roma İmparatorluğu’nun her yerine yayılan Germen kabilelere kadar farklı coğrafyalarda görülmüştür. Bunlar dünyanın çoğu yerinde, devlet düzeyindeki kurumlarla ve ardından -uzun vadede iktisaden hayatta kalmak için mülkiyet haklarını savunmanın elzem olduğunu giderek keşfeden- toplumlarla yavaş yavaş ortadan kalktı. Modern Çin’in ortaya çıkışı bu modeli bozmaz: Çin toplumu bugün -şehirlilik, sanayileşmişlik, eğitim ve kazanılan beceriler üzerine inşa edilmiş ve giderek hizmet ağırlıklı ekonomide kadınların erkekleri yerinde ettiği toplumsal hiyerarşiler gibi- birçok bakımdan geçmişteki modernleştiricilere son derece benziyor. Yine daha evvel belirttiğim gibi Suudi Arabistan ve İran çok sayıda kadına eğitim veriyor ve onlar kendi toplumlarında liberalleşme için tabandan yükselen halk hareketinin ön cephesini oluşturuyor. Bu ülkelerin birbirinden ayrıştığı nokta siyasal sistemleri.

Diğer bir deyişle modernleşme, bazı bakımlardan kültürel olarak tanımlanmayan tutarlı/bütüncül bir süreçtir. Benzer gelişmişlik düzeyindeki farklı toplumlarda işlevsel ihtiyaçlara cevap veren evrensel formda toplumsal örgütlenmeler vardır.

Huntington’ın ortaya attığı uzun vadede cevapsız sorular şunlardır: Derinlemesine kökleşmiş kültürel değerler, bazı toplumların modernleşmesini engelleyecek denli kalıcı/dayanıklı olacak mıdır? Eğer modernleşirlerse siyasi kurumlar bakımından benzeşmekte başarısız olacaklar mı? Bu konularda henüz bir karara varılmış değil. On yıllardır Batı’daki insanlar modernleşmenin sadece ve sadece Batılı değerler temelinde gerçekleşebileceğini düşündüler; ancak Doğu Asya’nın yükselişi bu bakış açısını çürüttü. Dünyanın belirli bölgelerinin her daim fakir kalacağını düşünürken dikkatli olmalıyız. Eğer ki Suudi Arabistan, İran ve Çin büyük bir orta sınıfla ve oldukça iyi eğitimli bir nüfusla zenginleşmiş, ileri teknoloji toplumlarına dönüşürlerse, eğitim seviyesi düşük din adamları veya Komünist Parti apparatçikleri tarafından yönetilmekten hala daha memnun kalacaklar mı? Memnun kalmama ve daha fazla siyasi katılım talep etme ihtimalleri, rejim türlerinde benzeşme yaşanabileceğine inancın zeminini oluşturuyor.

Aralık 2008’de ölümünün ardından Samuel Huntington’ın anısına düzenlenen, benim de katıldığım oturumlardan birinde, çok sayıda öğrencisinin gerek akademisyen gerekse şahıs olarak ona olan sevgi ve saygılarını iletip ardından açıkça dile getirdiği belirli görüşleriyle ihtilaflarını sürdürmeleri dikkat çekiciydi. Ben de onlardan biriydim. Geçmişin diğer birçok sosyal teorisyeni gibi, onun alana katkısı da her konuda haklı olmakta değildi. Daha ziyade onun büyüklüğü, genişçe bir alanda büyük fikirleri kavramsallaştırma becerisinde yatıyor; öyle kavramsallaştırmalar ki daha sonra insanların düşünüp tartışacağı istikameti de hazırlamış oldu. Bu, Medeniyetler Çatışması eseri için geçerliydi, tıpkı geri kalan geniş külliyatının büyük çoğunluğu gibi. 

[1]Diamond, “Facing Up to the Democratic Recession,” Journal of Democracy (January 2015).

[2]Fukuyama, “The Populist Surge,” American Interest (March/April 2018).

[3]Lozada, “Samuel Huntington, A Prophet for the Trump Era,” Washington Post (July 18, 2017).

[4]Huntington, Who Are We? The Challenges to America’s National Identity (Simon and Schuster, 2004), p. 59.