M.MERZÛKÎ: DEMOKRASİYİ YENİDEN DÜŞÜNMEK

KORONAVİRÜS SONRASI ACI VERİCİ GÖZDEN GEÇİRMELER: DEMOKRASİYİ YENİDEN DÜŞÜNMEK

Munsif Merzûkî (Tunus eski cumhurbaşkanı [2011-2014], Arap dünyasının önde gelen mütefekkirlerinden, alanında öncü bir tıp doktoru, tanınmış bir insan hakları aktivisti, siyaset felsefecisi ve siyasetçi)

El-Cezire Arapça, 15.5.2020

Tercüme: Zahide Tuba Kor

NOT: “المراجعات الموجعة (2): الديمقراطية” başlığıyla yayınlanan yazının Arapçasını okumak için TIKLAYINIZ. 

Daha evvel el-Cezire’de yayınlanmış 16 makalesini Türkçeye tercüme ederek ve Munsif Merzûkî Beyefendiyle iki röportaj yaparak yayınladığım “Diktatörlük ile Devrim Arasında Arap Dünyasının Krizleri” (Küre Yayınları) kitabını okumanızı hararetle tavsiye ederim.

https://www.kureyayinlari.com/Kitap/3261/arap_dunyasinin_krizleri

NOT: Blogda yer alan 800 küsur içeriğe http://ortadogugunlugu.blogspot.com.tr/2018/01/bu-blogda-neler-var.html linkinden toplu olarak ulaşabilirsiniz.

Kaynak göstermeden blogdaki yazı, tercüme ve infografikleri kullanmamanız önemle rica olunur.

Tunus’un eski cumhurbaşkanı (2011-2014), aynı zamanda tıp doktoru, insan hakları aktivisti, siyaset felsefecisi ve siyasetçi olan Munsif Merzûkî, 3 Mayıs’ta el-Cezire’de yayınlanan “Koronavirüs, Acı Verici Gözden Geçirmeleri Gerekli Kılıyor” yazısında pandeminin, toplumlarımızın farklı ideolojik kesimlerinin en kutsal fikrî mukaddesatında var olan tüm eski çatlakları ifşa ettiğini belirtmişti. Bu bağlamda vatanperverlik (milliyetçilik), ilerlemecilik, demokrasi, liberalizm, insan hakları ve siyasal İslam’ın son derece maliyetli ve acı verici gözden geçirmelere mecbur olduğunu vurgulamış ve tek tek bu konuları işlediği bir yazı dizisini başlatmıştı.

Bu yazı dizisinin 15 Mayıs’ta yayınlanan popülizm, diktatörlük ve demokrasiyi konu alan bölümünün tercümesini sizinle paylaşıyoruz:

Geçen yaz Fransa’nın kuzeyinde Atlantik Okyanusu kıyısındaki bir köyde bir arkadaşımın evinde eşimle tatil yapıyordum. Bir gün gazetede Pierre Rosanvallon’un Popülizm Yüzyılı (Le siècle du populisme) başlıklı yeni bir kitap yayınladığını okudum. Eşime kitabı edinmek istediğimi söylediğimde, “Köyde kitapevi yok, en yakın kitapevi de 250 km uzaklıktaki Nantes şehrinde” diyerek itiraz etti. Dedim ki “Sorun ne? Gün batmadan önce geri dönmüş oluruz.” Bana gülerek baktı ve dedi ki: “Çarnaçar gideceğiz.”

Şüphesiz, yıllardır büyük bir şevkle okuduğum ve kendisinden demokrasi tarihi hakkında sahip olduğum her bilgiyi öğrendiğim bir yazardan başkasının kitabı için tutup da eşimi tek başına 500 km araba sürme meşakkatine katlandırtacak değildim (gözlerimin durumu malumunuz). “İnsan, tarihini iyice bilmediği bir konuyu idrak edemez” diyen ne kadar da haklı...

Yazarın Macaristan, Polonya, Venezuela ve Brezilya’da demokrasinin belini büken ve en eski ve sağlam kaleleri olan Amerika, İtalya, Fransa ve Hollanda gibi ülkelerde ise demokrasiyi tehdit eden popülizm denen dalganın şiddetlendiğini ispat ettiği kitabını derin bir endişe içinde okuyup bitirdim. Belli ki bu tehdit daha da yayılacak; hatta günün birinde bizim kapımıza da gelebilir ve artık hiçbir hatayı kaldıramayacak noktaya ulaşan halimizi daha da kötüleştirebilir.

Neden mi bu endişe? Çünkü eşzamanlı gelişen iktisadi sıkıntılar, çevresel tehlikeler, korona pandemisi ve bunların beraberinde getirebileceği şeyler halkların çoğunu büyük bir sıkıntıya ve daimi acılara maruz bıraktı ve bırakacak. Bu da onları, korku ve öfke duygularına oynamakta mahir şarlatanların ve düzenbazların bir avı haline getirecek ve -bocaladığını gördüğü egemen seçkinlerin aksine- problemlerini çözecek sihirli formüle sahip olduğunu yalancılıkla ve sahtekârlıkla vaat eden bir kurtarıcı aratacak. Bu kurtarıcının önerdiği çözümün hastalığın ta kendisi olabileceği ise akıllarından bile geçmeyecek.

Kitabı okurken, popülistlerin ve diktatörlerin bugün temsili demokrasiye yönelik eleştirilerini dile getirirken aslında bu eleştirilerin 1830, 1870, 1934 ve 1948 yıllarında, yani özelde Fransa’yı ve genelde Avrupa’yı vuran bütün krizler esnasında bin bir dille ve bin bir platformda aynı terimlerle tekrar tekrar dile getirildiğinden habersiz olduklarını keşfettim ki bu son derece ironik bir durum.

***

Birisi benden demokrasiyi üç kelimeyle özetlememi istese şöyle derdim: Bu imkânsız, ama müsaadenizle üç cümlede şöyle özetleyebilirim:

- Doğası gereği çoğulcu bir toplumda, birlik ve istikrarı koruyarak çatışmaların barışçıl bir yolla çözülmesidir.

- İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi’nde yer alan tüm hakları sahiplerine teslim eden, kimsenin hakkına el koymayan ve hiçbir hakkı kısıtlamayan bir hukuk sisteminin hâkimiyetidir.

- Seçilmiş kişiler tarafından [şahsi çıkarları doğrultusunda] kullanılmak yerine [bizzat] seçilmiş kişileri kullanan, özgür ve adil bir şekilde seçilen sürdürülebilir kurumsallaşmış yapıların yönetimidir.

Diktatörlerin ve popülistlerin ise -tam da bunun aksine- toplumu “onlar” ve “biz”, hainler ve vatanseverler diye böldüğünü görürsünüz. Bazılarınız, o meşum 2013 yazında Mısır’da demokrasiye karşı darbeye eşlik eden “Siz de halksınız, biz de” şarkısının dehşetini hatırlayabilir…

Yöntem olarak iktidara geldiklerinde başlattıkları ilk şey, parlamentoya boyun eğdirmek veya onu feshetmektir; zira parlamento, temsili demokrasinin en önemli kurumudur ve bu temsili üreten partiler ve seçimler olmadan da var olmaz. Bu nedenle sistemi değiştirir ve yok ederler.

Temsili demokrasilerden nefret noktasında diktatörler ve popülistler tek yürektir; ama farklı nedenlerle. Popülistlere göre, [temsili demokrasi] halkın egemenliğine, sözümona kendisini temsil eden -parlamento gibi- kurumlar aracılığıyla el koyar ve aslında sadece yozlaşmış seçkinleri temsil eder. Halkın “gerçek” egemenliğini tesis etmenin yolu ise insanları tüm karar alma merkezlerine yerleştiren doğrudan demokrasiden geçer.

Diktatörlere gelince, lider sultası ve çetesini örten bir kılıf olma dışında, düşünce dünyalarında ne temsili demokrasiye ne de diğer doğrudan türlere yer vardır; zira küçümsedikleri halkın egemenliğine aslen inanmazlar.

***

Diktatörlerin parlamentodan nefretinin nedenini gözlemlemekten daha kolayı yoktur. Nasıl olmasın? Nitekim –bu kurumun Avrupa’da ortaya çıkmasından itibaren sayısız çatışmalar ve savaşlarla, 1642 İngiliz ve 1789 Fransız Devrimi başta olmak üzere devrimlerle– ister kral ister cumhurbaşkanı olsun mutlak otorite sahibinin yetkilerini kısıtlamaktan hiç geri durmadı ve sonunda elindeki en tehlikeli dosyayı da kaptı: vergi koymak ve devlet bütçesini idare etmek.

Popülistlerin parlamentodan nefret nedeni ise çok daha karmaşık; en iyi demokrasi biçiminin doğrudan ya da konsey demokrasisi olduğunu iddia ediyorlar, çünkü onlara göre “temsil göz boyamadır”. Göz ardı ettikleri nokta ise şudur: Temsili demokrasi aslında bir konsey demokrasisidir, ama kanun yapıcı ve sürdürülebilir bir türdür. Parlamento; belediye meclisleri, sivil toplum kuruluşlarının veya sendikaların yönetim kurulları gibi diğer binlerce konseyin yanında en büyük konseydir. Bunların hepsi, toplumun birçok kesimi için birer sorumluluk taşıdıkları aktif katılım alanlarıdır.

Temsile gelince, popülistler bunu başkaları için olduğunda reddediyor, kendileri için kabul ediyorlar. Liderlerinin halkın bir temsilcisi olduğunu söylemiyorlar mı ve ardından, bir bütün olarak halkın yabancı ülkelerle müzakere etmesinin mümkün olmadığı, bu görevin cumhurbaşkanı olarak adlandırılan temsilciye emanet edilmesi, onun da yabancı ülkeler nezdinde kendi adına dışişleri bakanı ve diplomatlar gibi temsilcileri vekil kılması gerektiği zımni itirafı gelmiyor mu? Aslında onlar bu argümanla gerçek sebebin üzerini örtüyorlar.

Pierre Rosanvallon, popülist lideri “halk adamı” olarak tanımlıyor; yani takipçilerinin nazarında, halkın elemlerinin ve emellerinin tüm işaretlerini -keskin hissiyatıyla- alabilen, elemleri dindirmek ve emelleri gerçekleştirmek için hayatını vermeye kalkışan bir adam... Öyle ki, bu denli ilhama haiz bir varlığın tek ihtiyacı, müritler ve [emirleri] uygulayıcı kişilerdir.

Bu durumda, -tıpkı kilisenin Rab ile kulları arasında bir siper olarak durması gibi- parlamentonun da kendini feda eden kurtarıcı lider ile onun hayali mukaddes halkı arasında bir engel olduğunu, oysaki liderin de Yaratan’ın da herhangi bir aracıya ihtiyaç duymadığı gibi, onların [yani kilise ve parlamentonun] sadece araya burnunu sokan davetsiz misafirler ve asalaklar olduğunu düşünmelerine şaşmamak lazım. Diktatörlerin en iyi sloganı, Fransa Kralı XIV. Louis’in “Ben devletim” dediği ünlü haykırışıdır. Popülist lider ise bunu daha da ileri götürerek şu sloganı dillendirir: “Ben halkım.”

Bazen devletle, bazen de halkla özdeşleşmek isteyen bu “Ben”, trajikomik isimlerle kendisi sarıp sarmalar: Tunus’taki “En Büyük Mücahit” [Habib Burgiba], Arap diktatörlüklerinin çoğunda “Önder Başkomutan”, İspanya’da “El Caudillo (Önder)” General Franco, Romanya’da “Conducatorul (Şef)” Nikolay Çavuşesku, Sovyetler Birliği’nde “Ulusların Küçük Babası” Stalin ve Çin’de “Ulu Amiral” Mao Zedong gibi.

İnsanoğluyla aynı türden olduğundan onu insanlar arasında “biricik” diye niteleyeceğiz. Zira gerek kendi gerekse takipçileri nazarında zamanının ender şahsiyeti olduğundan halkından hiç kimse onun bir dengi değildir ve -sıradan insanların aksine- devleti tüm karmaşıklığıyla veya halkı tüm farklılıklarıyla ve çelişkileriyle hazmetme kapasitesine sahiptir.  

Hezeyan ve delilikle suçlanmamak için bu fikri naiflik ve ilkellik olarak niteleyelim. Bütün hikâye Ben ve kurumlar arasındaki mücadeleye indirgendiğinden devlet ve halk olmayı hayal eden bu Ben’e ve neden ikisinin birlikte olamayacağına ışık tutmak gerekir.

Fikri açıklayabilmek için öncelikle içerdiği çerçeveyi ortaya koymak lazım:

- Çocuğu bencillik, şiddet ve adaletsizlikten kurtarmak ve ona paylaşmayı, ortaklığı ve ötekini kabulü öğretmek ev içindeki eğitimin görevidir. Bu, kolektif düzeyde ise dinin, hukukun ve kültürün görevidir.

- Bireysel ya da kolektif düzeyde eğitimin başarısı sonu olmayan bir süreçtir ve nesiller ardı ardına gelirken her nesille birlikte eğitim sıfırdan yeniden başlar. Bu da başarısı değişken bir süreçtir ve önünüzde birçok ihtimal vardır.

Tüm çocuklar yıllar geçtikçe yaşça büyürler, ancak olgunlaşma süreci bazılarında herhangi bir yaşta durabilir. Böylelikle 30’unda veya 50’sinde, hatta 70’inde çocuklarla karşılaşırsınız. Çünkü yaşları büyüse de çocukların en temel özelliklerini hala içlerinde korurlar; yani narsisizmi, bencilliği, haksızlık ve adaletsizliği, şiddeti ve bitmek bilmeyen karşılıksız talepleri…

Sözün özü diktatörlük, -tıpkı popülizm gibi- yaşça büyüse de bir türlü olgunlaşmayan çocukların ideolojisidir. Hangi zamanda ve mekânda olursa olsun, bu sistemde aynı yapıyı bulursun:

Bir tarafta, milletin tamamının kendisine bir anne olmasını, kendisini kesintisiz bir hayranlık ve sevgi seliyle bağrına basmasını, gece gündüz methiyeler düzmesini, tüm isteklerine itaat etmesini ve onda evrenin merkezini görmesini isteyen, yaşı kemale erse de çocuk kalan biri vardır.

Diğer tarafta, kendilerini koruyup kollayan ve taleplerine rıza gösteren, -belki de okul bahçesinde oynarken hayallerindeki beklentiyi karşılayamamış biyolojik babalarına karşılık gelecek- bir baba isteyen yaşı kemale erse de çocuk kalanları bulursunuz.

Aksine demokrasi, yıllar geçtikçe büyürken olgunlaşan, çocukluktan -yani çocuğun içgüdülerinden- tümden kurtulamasa da en azından onu kontrol edebilen bir sistemdir.

Bu yüzden [demokrasi dendiğinde], misyonlarının sadece kurumları işletmekten geçtiğini kabul eden, hadlerini ve üstlendikleri sorumlulukların muazzam karmaşıklığını bildiklerinden başlıca özellikleri tevazu olan yöneticiler göreceksiniz. Ve yine kendilerine tebaa veya mürit gibi muamele edildiğinde ayaklanan ve sorumlu, yetişkin vatandaşlıktan başka bir konumu kabul etmeyen yönetilenler göreceksiniz.

***

Popülistlerden ve diktatörlerden tutumlarını gözden geçirmelerini ve şunu sorgulamalarını istemek saçmadır: Neden son iki yüzyılda tüm popülist ve diktatör rejimler bir bir çökerken demokrasi, tüm dünyayı istila etti ve hatta -sahtekârlık veya aldatmacayla da olsa- diktatör ve popülist rejimlere kendi mekanizmalarıyla [yani demokratik mekanizmalarla] iş tutmayı dayattı?

Bu, demokrasinin birçok hatasının bulunduğunu, hatta popülistlerin ve diktatörlerin -kötü niyetle yapmış olsalar da- eleştirilerinin haklı olduğunu söylemeyi engellemez. Demokratların -kastedilen kötü niyete bakmaksızın- haklı eleştiriler üzerinde düşünmeleri bir görevi değil mi?

Devrimden dokuz yıl sonra Tunus’taki parlamento, -Tunuslulara olabilecek en kötü resmi verirken- performansını nasıl savunabiliyoruz? Şeffaflık politikası bağlamında bu yıllar boyunca televizyonlarımız ne çok kavgayı naklen yayınladı da -bu satırların yazarı da dahil- insanların ekseriyetinde adeta bir tiksinti duygusu uyandırdı. Tunus parlamentosu hakkında söylenenler, en eski demokratik ülkelerde bile duyduğunuz sözlerin aynısı. Bu nedenle soruları genelleştireceğiz ve Tunus, Irak veya başka bir ülkeyi ayrı değerlendirmeyeceğiz.

Fakir çoğunluğun iktisadi haklarını garanti altına alan bir sosyal demokrasi olmaksızın salt siyasi bir demokrasinin havanda su dövmek anlamına geldiği doğru değil mi? Yolsuzluğun demokratik partilerin çoğunu çürüttüğü yanlış mı? Dolayısıyla şu soru ortaya çıkıyor: Yozlaşmış partiler yolsuzluğu nasıl ortadan kaldırabilir? Bu soru içinde bir soru daha var: Sivil toplum kuruluşlarının yanı sıra sağlıklı bir demokrasi için gerekli bu tür örgütlenmelerde, mümkün olan azami dürüstlüğü ve el temizliğini sağlamak için -özellikle finansmanla ilgili- hangi mekanizmalar gözden geçirilmeli?

Yozlaşmış sermayeye bağımlı olan bazı medya organlarının -varlığına bizzat izin veren- demokrasiye yönelik en ciddi tehdit olduğu doğru değil mi? Bugün medya; bilincin, kültürün ve değerlerin tahrip edilmesinde en büyük faktör. Halkı yanıltmak ve gizli lobilerin çıkarları doğrultusunda, halkın çıkarlarının aksi konumlar almaya zorlamak için bir araca dönüştü. Dolayısıyla soru şu: Fikir ve ifade hürriyetinden taviz vermeden halkı, aldatıcı haberlerden nasıl koruyabiliriz?

Mevcut haliyle seçimlerin partilerden başka kimseye hizmet etmediği doğru değil mi? Birbirini yiyen rakip gruplar ve hatta şüpheli insanlar iktidara ulaşmadı mı? Böylelikle -siyasetçilerden problemlerini çözmesini bekleyen- vatandaşlar, siyasetçilerin problemlerini izlemek üzere vakitlerinin çoğunu ekranların önünde geçirmeye başladılar.

Hal böyleyken seçim kanunlarını; en iyi insanlar dışındakilerin parlamentolara girişini zorlaştıracak, şüpheli ve başarısız pazarlıklara girmeden yönetebilen bir çoğunluğu her daim üretecek ve yönetimin iyi ile kötüyü ayırt edebilen uyumlu çoğunluk hükümetleri arasında el değiştirmesine imkan verecek şekilde nasıl yeniden formüle edebiliriz?

Demokratik vatandaşlığın her seçimde oy kullanmaktan ibaret olmadığı doğru değil mi? Dolayısıyla soru şu: Demokratik bir sistemin en yüksek hedefine -yani çoğulculuk, hürriyet ve barış çerçevesinde adil kanunlar ve temiz kurumlar tarafından yönlendirilen vatandaşlardan müteşekkil bir halka- yaklaşabilmemiz için seçmen ile seçilen arasındaki katılım ve iletişimin kapsamını nasıl genişletebiliriz?

Masaya yatırılması ve aldatma yoluna gitmeden teşhis konup acı da olsa süratle tedavi edilmesi gereken ne çok soru var. Ancak hepsini burada zikretmek mümkün değil.

***

Demokrasi ile popülizm ve diktatörlük arasındaki en büyük fark şudur: Demokrasi kendi hastalıklarını daha fazla demokrasi, yani daha fazla diyalogla, kanunları iyileştirerek ve kurumları kazanılan tecrübelere göre yeniden inşa ederek tedavi edebilir. Diktatörlüğe gelince, daha fazla diktatörlükle, yani daha fazla şiddet, yolsuzluk ve alavere dalavereyle kendisini iyileştiremez; aynı şekilde popülizm de kendisini daha fazla slogan, demagoji ve kaosa teşvikle iflastan kurtaramaz.

Bu nedenle bugün demokratların -gerek Tunus gerekse tüm Arap ülkelerinde, ister iktidarda ister muhalefette olsun- saflarını birleştirmeleri, hatalarının çoğunu gözden geçirmeleri ve -daha evvel defalarca olduğu gibi bizi pek de ileri götürmeyecek ve fakat pahalıya patlayacak- popülizm ve diktatörlük pandemisiyle yüzleşmeye hazırlanmaları gerekir. Zira bu zavallı millet şimdiye kadar başkalarından çok daha fazla bedeller ödedi; artık yeter…          

Kuşkusuz yüksek bedel, kısmen, diğer uluslardan daha fazla hastalığa yakalanmamıza yol açan kültürel bağışıklık yetersizliğimizden kaynaklanıyor. Tam aksi doğru olduğu halde, çocuksu şairin [Ömer İbn Ebî Rebi‘] “Aciz olan despotluk etmez” mısraıyla coşmuyor muyuz? Pek çok kişi, -sanki Gandhi veya Mandela zayıflardan, Bin Ali veya Esed de güçlülerdenmiş gibi- vakar ile kibri, güç ile şiddeti birbirine karıştırmıyor mu?

Toplumlarımız ve siyasi sistemlerimizle ilgili şu kanaat kalplerimize ve zihnimize yerleştiğinde ancak ve ancak güçlü olacağız: En güçlü kurumlara ve en adil kanunlara dayanandan daha güçlü bir toplum ve siyasi sistem yoktur; keza büyümeyi ve olgunlaşmayı reddeden bir çocuk ruhuyla hareket eden erişkinin yönettiği, ordunun tüfekleri ve polisin coplarıyla idare edilenden ise daha zayıfı yoktur.

NOT: Oldukça ağır bir Arapça ile yazan Munsif Merzûkî'nin yazılarını tercüme ederken içinden çıkamadığım veya emin olamadığım bazı cümlelerde kendisine her ne zaman başvursam vaktini ayırıp yardımcı olan gazeteci Ola Karakurt'a ve Firas Sancaktar’a sonsuz teşekkürlerimi sunarım.